Ông Trump nêu ý tưởng Mỹ sẽ kiểm soát nhà máy hạt nhân Ukraine, song kế hoạch này có thể đối mặt nhiều thách thức hậu cần và rủi ro từ xung đột.
Tổng thống Mỹ Donald Trump và người đồng cấp Volodymyr Zelensky trong cuộc điện đàm ngày 19/3 đã thảo luận về "nguồn cung điện và các nhà máy hạt nhân của Ukraine", theo thông báo của Nhà Trắng.
"Việc trao quyền sở hữu cho Mỹ sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho các nhà máy đó và cũng là nhằm hỗ trợ hạ tầng năng lượng của Ukraine", thông cáo của Mỹ về cuộc điện đàm nêu rõ.
Dù ông Trump không nêu tên nhà máy cụ thể, Tổng thống Zelensky cho biết sau cuộc điện đàm rằng hai người chỉ thảo luận về nhà máy đang do Nga kiểm soát, ám chỉ tới Zaporizhzhia, nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu.
Ông Zelensky cho biết Ukraine sẵn sàng hợp tác nếu Mỹ muốn giành lại quyền kiểm soát cũng như đầu tư và hiện đại hóa nhà máy này. Tuy nhiên, ông khẳng định "chắc chắn không thảo luận" về trao quyền sở hữu cơ sở đó cho Mỹ.
Quân nhân Nga tuần tra bên ngoài nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia vào ngày 4/8/2022. Ảnh: Reuters
Khi được hỏi liệu Mỹ có thể vận hành nhà máy hạt nhân ở Ukraine hay không, Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright nói với Fox News khẳng định Washington "có đủ chuyên môn kỹ thuật" để làm điều đó. Ông thậm chí cho rằng công việc này không cần Mỹ phải triển khai binh sĩ tới Ukraine để đảm bảo an ninh cho nhà máy.
Tuy nhiên, giới chuyên gia tỏ ra hoài nghi về tính khả thi của ý tưởng này. Vận hành nhà máy điện hạt nhân an toàn sẽ đòi hỏi nguồn cung đảm bảo và liên tục về điện và nước để duy trì hệ thống làm mát cho lò phản ứng.
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia có 6 lò phản ứng và được kết nối với các đường dây 330/750 kV để vận hành hệ thống làm mát. Sau khi chiến sự bùng nổ và Nga kiểm soát nhà máy, các đường dây này liên tục gặp sự cố, khiến cơ sở này nhiều lần phải vận hành các máy phát điện dự phòng.
Các lò phản ứng tại nhà máy đã ngừng hoạt động, nhưng nhiên liệu hạt nhân vẫn có nguy cơ tan chảy nếu hệ thống làm mát bị mất điện và ngừng hoạt động. Các cuộc pháo kích đã khiến nguồn điện cung cấp cho hệ thống làm mát của nhà máy nhiều lần bị cắt.
Chất thải phóng xạ tại nhà máy Zaporizhzhia được lưu trữ trong các hồ đặc biệt, nơi nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng được ngâm dưới nước để làm mát và làm giảm nồng độ bức xạ trước khi được chuyển tới nơi lưu giữ cuối cùng.
Trong trường hợp cơ sở này thiếu nước làm mát hoặc một cuộc pháo kích làm vỡ tường bao quanh hồ, nước làm mát sẽ bị rò rỉ, nhiên liệu lưu trữ trong hồ sẽ nóng lên. Nếu nhiệt độ tăng lên trên 900 độ C, chất phóng xạ sẽ bị giải phóng, gây ra thảm họa hạt nhân.
"Điều kiện đầu tiên cho ý tưởng Mỹ vận hành nhà máy điện hạt nhân là phải đảm bảo không có bất kỳ cuộc tấn công trực tiếp nào vào cơ sở này hoặc hạ tầng hỗ trợ, gồm nguồn điện và nước. Cho đến nay, điều kiện này khó đạt được, khi các cuộc pháo kích vẫn xảy ra hàng ngày gần các lò phản ứng", Edwin Lyman, giám đốc an toàn hạt nhân tại Union of Concerned Scientists (UCS), tổ chức vận động khoa học phi lợi nhuận ở Mỹ, nói.
Cả Nga và Ukraine đều cáo buộc lẫn nhau gây ra những cuộc pháo kích này và Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) đến nay vẫn chưa xác định được nguồn gốc của những quả đạn pháo đó.
Lyman nhấn mạnh "sẽ là vô ích" khi cố gắng tái khởi động lò phản ứng và vận hành một nhà máy điện hạt nhân có thể bị đe dọa bất kỳ lúc nào. Chuyên gia này nói thêm quan điểm cho rằng việc Mỹ sở hữu nhà máy sẽ là biện pháp răn đe, ngăn nguy cơ Nga tấn công là "vô nghĩa", khi chính Moskva hiện là bên kiểm soát nhà máy.
Ý tưởng Mỹ điều hành nhà máy hạt nhân Ukraine cũng đặt ra nhiều câu hỏi về hậu cần, kỹ thuật và thực tiễn, gồm cả vấn đề về trách nhiệm pháp lý của Washington nếu xảy ra sự cố hạt nhân, theo Lyman. "Việc sở hữu hoặc vận hành nhà máy sẽ đi kèm với trách nhiệm", ông nói.
Các chuyên gia cũng lưu ý Mỹ không có bất kỳ nhà máy hạt nhân nào sử dụng cùng loại công nghệ như Zaporizhzhia, nơi các lò phản ứng làm mát bằng nước (VVER) do Liên Xô thiết kế và xây dựng.
"Mỹ là đất nước phát triển, nhưng tôi không nghĩ việc kiểm soát ngay lập tức cơ sở sử dụng công nghệ khác do quốc gia khác thiết kế ở nơi bạn không có kinh nghiệm là lựa chọn khả thi", Elena Sokova, giám đốc Trung tâm Giải trừ Quân bị và Không phổ biến vũ khí hạt nhân Vienna ở Áo, nói.
Sokova cho rằng những thách thức này chỉ có thể được giải quyết thông qua quá trình lâu dài và thỏa thuận để phần lớn nhân viên Ukraine vận hành các lò phản ứng.
Trước khi xung đột với Nga bùng phát hồi tháng 2/2022, nhà máy Zaporizhzhia cung cấp khoảng 20% lượng điện của Ukraine. Tuy nhiên, sau ba năm xung đột, cơ sở hạ tầng điện cần thiết để vận hành nhà máy an toàn đã bị hư hại. Đập Kakhovka gần đó cũng đã bị phá hủy, làm cạn nguồn nước cho hệ thống làm mát của nhà máy.
Nhân viên IAEA thăm một tòa nhà phụ trợ thuộc nhà máy Zaporizhzhia bị hư hại vì pháo kích ở Ukraine. Ảnh: IAEA
Các chuyên gia cho rằng khởi động lại dù chỉ một lò phản ứng ở Zaporizhzhia cũng là thách thức kỹ thuật lớn đối với bất kỳ quốc gia nào có quyền kiểm soát nhà máy. Tái khởi động lò phản ứng yêu cầu đội ngũ nhân viên được đào tạo chuyên sâu để kiểm tra mạng lưới đường ống, máy bơm và van nhằm loại trừ nguy cơ bị rò rỉ.
Ngoài ra, đội ngũ vận hành cũng cần nguồn cung dầu diesel chạy máy phát điện dự phòng, phụ tùng thay thế cho các máy bơm và tuabin. Nhà máy sẽ cần chuẩn bị một số nguồn điện dự phòng đáng tin cậy để duy trì hoạt động khẩn cấp nếu lò phản ứng bị ngắt điện. Đường dây điện kết nối tới nhà máy cũng cần được sửa chữa.
Ukraine là nơi từng xảy ra thảm họa hạt nhân lớn nhất trong lịch sử sau vụ nổ tại nhà máy Chernobyl năm 1986, giải phóng bụi phóng xạ khắp châu Âu. Cuộc giao tranh quanh nhà máy Zaporizhzhia đã làm dấy lên nỗi lo về thảm họa tương tự.
Chuyên gia hạt nhân cho rằng biện pháp bảo vệ và công nghệ hiện đại ngày nay khiến nguy cơ xảy ra thảm họa lớn giảm đáng kể so với năm 1986. Tuy nhiên, IAEA đã liên tục cảnh báo về rủi ro từ những hoạt động quân sự gần nhà máy hạt nhân.
Khi giao tranh tiếp diễn dọc tiền tuyến, các mối đe dọa đối với nhà máy Zaporizhzhia "vẫn không thay đổi", Andrian Prokip, giám đốc chương trình năng lượng tại Viện Tương lai Ukraine, nói tháng trước.
"Nhà máy chưa được bảo trì đầy đủ và hiện nó tiếp tục đóng vai trò như kho đạn dược của Nga", Prokip nói.
Giới quan sát cho rằng ngay cả khi Nga - Ukraine đạt được thỏa thuận ngừng bắn, nếu các bên không vạch ra được biện pháp đảm bảo an ninh vững chắc để ngăn ngừa mọi nguy cơ nổ ra giao tranh gần nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, bất cứ công ty năng lượng nào của Mỹ cũng sẽ tìm cách tránh tham gia vận hành cơ sở này.
Thùy Lâm (Theo WSJ, CNN, Politico)
