'Sao kê' viện trợ: USAID đã làm gì mà ông Trump và Elon Musk quyết đóng cửa?

Ông Trump phát động chiến dịch tấn công toàn diện vào USAID - cơ quan viện trợ nước ngoài lớn nhất của Mỹ, gây tranh cãi gay gắt về tính hiệu quả của cơ quan này và vị thế quốc tế của Mỹ.

Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) đang đứng trước một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng khi Tổng thống Donald Trump, được ủng hộ bởi tỷ phú công nghệ Elon Musk, phát động chiến dịch đánh giá lại toàn diện hoạt động của cơ quan này.

Tổng thống Trump đã ban hành lệnh tạm ngưng các chương trình viện trợ nước ngoài của Mỹ, với một số trường hợp ngoại lệ. Đồng thời, ông Musk công khai ủng hộ việc giải thể hoàn toàn USAID, cho rằng cơ quan này không còn phục vụ lợi ích quốc gia Mỹ. Hậu quả tức thì là việc đình chỉ công tác của nhiều lãnh đạo cấp cao và lệnh cấm nhân viên tiếp cận trụ sở chính tại Thủ đô Washington.

USAID là gì?

USAID, được thành lập năm 1961 và được trao quy chế độc lập vào năm 1998, hiện là đầu tàu trong nỗ lực viện trợ nước ngoài của Mỹ. Trong năm tài khóa 2022, tổng ngân sách viện trợ nước ngoài của Mỹ đạt 70 tỷ USD, khẳng định vị thế nhà tài trợ lớn nhất thế giới. Riêng USAID quản lý khoảng 43 tỷ USD trong năm tài khóa 2023 cho các chương trình viện trợ nhân đạo và phát triển.

Mặc dù hoạt động độc lập, USAID vẫn phải tuân theo định hướng chính sách của Bộ Ngoại giao, với người đứng đầu cơ quan báo cáo trực tiếp cho Ngoại trưởng. Với đội ngũ khoảng 10.000 nhân viên, phần lớn làm việc ở nước ngoài, USAID thực hiện sứ mệnh thông qua việc tài trợ cho các nhà thầu, tổ chức phi lợi nhuận, tổ chức quốc tế và chính phủ nước ngoài.

Mục tiêu của thật sự USAID là gì?

USAID đã trở thành biểu tượng thiện chí của nước Mỹ trên trường quốc tế, với những gói viện trợ mang logo đặc trưng đại diện cho sự hỗ trợ từ quốc gia giàu có nhất thế giới đến các nước đang phát triển.

Tuy nhiên, vai trò của cơ quan này vượt xa khía cạnh nhân đạo thuần túy. USAID được xem như một công cụ chiến lược trong chính sách đối ngoại của Mỹ, tập trung nguồn lực vào các khu vực có ý nghĩa địa chính trị và ngăn ngừa các cuộc khủng hoảng nhân đạo phát triển thành mối đe dọa an ninh.

Khi khởi xướng thành lập USAID, Tổng thống John F. Kennedy đã nhấn mạnh tầm quan trọng của viện trợ phát triển trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh: "Sự sụp đổ kinh tế của các quốc gia tự do nhưng kém phát triển - những nước đang đứng giữa ranh giới của phát triển bền vững và hỗn loạn kinh tế - sẽ là thảm họa đối với an ninh quốc gia, gây tổn hại đến sự thịnh vượng và đi ngược lại lương tâm của chúng ta."

Viện trợ nước ngoài của Mỹ được chuyển đến đâu?

Trong năm tài khóa 2023, USAID đã triển khai các dự án tại 130 quốc gia, với các khoản viện trợ lớn nhất được phân bổ cho Ukraine, Ethiopia, Jordan, CHDC Congo, Somalia, Yemen, Afghanistan, Nigeria, Nam Sudan và Syria.

Phạm vi hoạt động của cơ quan không chỉ giới hạn ở viện trợ lương thực và nhân đạo, mà còn bao gồm hỗ trợ quân sự cho các đồng minh chiến lược như Israel và Đài Loan. Đáng chú ý, 18% ngân sách năm tài khóa 2022 được dành cho các chương trình thúc đẩy hòa bình và an ninh.

Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong chính sách đối ngoại, tổng ngân sách viện trợ nước ngoài của Mỹ chỉ chiếm chưa đến 1% ngân sách liên bang. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu, nhiều người Mỹ có nhận thức chưa chính xác về con số này, với không ít người cho rằng viện trợ nước ngoài chiếm tới 25% tổng chi tiêu của chính phủ liên bang.

Ngay trong ngày đầu tiên nhậm chức, Tổng thống Trump đã ban hành lệnh tạm dừng viện trợ nước ngoài của Mỹ trong 90 ngày. Tuy nhiên, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã cho phép các trường hợp ngoại lệ đối với viện trợ khẩn cấp và hỗ trợ quốc phòng cho các đồng minh chiến lược như Israel và Ai Cập.

Trong một động thái đáng chú ý, Ngoại trưởng Rubio đã đề xuất khả năng giải thể USAID với tư cách một cơ quan độc lập. Theo đề xuất này, một số chức năng và văn phòng của USAID có thể được sáp nhập vào Bộ Ngoại giao, trong khi các bộ phận còn lại sẽ bị xóa bỏ hoàn toàn.

Tại sao chính quyền Mỹ hiện nay lại chỉ trích USAID?

Quyết định đóng băng viện trợ nước ngoài phản ánh quan điểm lâu nay của Đảng Cộng hòa, đặc biệt dưới chính sách "Nước Mỹ trên hết" của ông Trump, cho rằng ngân sách đang bị lãng phí cho các khoản viện trợ không phục vụ lợi ích quốc gia Mỹ.

Ngoại trưởng Rubio đã nhiều lần công khai chỉ trích USAID. Trong một cuộc phỏng vấn với Fox News, ông cáo buộc cơ quan này hoạt động thiếu trách nhiệm: "Thái độ cơ bản của họ là 'Chúng tôi không chịu trách nhiệm trước bất kỳ ai. Chúng tôi làm việc cho chính mình". Một số nghị sĩ Cộng hòa còn đưa ra cáo buộc về việc USAID tài trợ cho phá thai ở nước ngoài, mặc dù điều này đã bị cấm theo luật từ năm 1973.

Tỷ phú Elon Musk, người đã cử đội ngũ từ "Bộ Hiệu quả Chính phủ" của mình điều tra hoạt động của USAID, đã có những phát ngôn gay gắt, gọi đây là "tổ chức tội phạm" cần bị xóa bỏ. Chính quyền Trump cũng đưa ra một số cáo buộc về việc sử dụng sai mục đích ngân sách, như việc chi 50 triệu USD cho bao cao su và thiết bị y tế cho Dải Gaza, dù chưa đưa ra được bằng chứng cụ thể nào.

Hệ lụy khi USAID bị khai tử

Với tư cách là nước đóng góp chiếm 29% tổng viện trợ phát triển chính thức (ODA) trong khối 32 quốc gia tài trợ của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế, việc đóng băng viện trợ của Mỹ sẽ tạo ra những hậu quả nghiêm trọng. Tổ chức Bác sĩ không biên giới đã cảnh báo về nguy cơ "thảm họa nhân đạo không thể ngăn chặn", đe dọa cuộc sống của hàng triệu người dễ bị tổn thương trên toàn cầu.

Trong bối cảnh chính quyền Trump có thể cắt giảm mạnh viện trợ nước ngoài, ảnh hưởng của Mỹ tại nhiều khu vực đang phát triển có nguy cơ suy giảm nghiêm trọng.

Các nhà phê bình chính sách, đặc biệt là từ Đảng Dân chủ, cảnh báo rằng khoảng trống này có thể nhanh chóng được Trung Quốc lấp đầy, quốc gia đã và đang đầu tư hàng chục tỷ USD vào cơ sở hạ tầng như đường bộ, cảng biển và đường sắt tại các nước đang phát triển.

Xu hướng sáp nhập các cơ quan phát triển vào bộ ngoại giao không phải là điều mới mẻ trong các nước phương Tây. Điển hình là tại Canada dưới thời cựu Thủ tướng Stephen Harper, Úc dưới thời Tony Abbott (2013), và Anh dưới thời Boris Johnson (2020) đều đã thực hiện bước đi này.

Tuy nhiên, tại Mỹ, quyền hạn của tổng thống trong việc đơn phương thay đổi vị thế của USAID vẫn là vấn đề gây tranh cãi. Theo báo cáo ngày 3/2 của Cơ quan Nghiên cứu Quốc hội, việc "hủy bỏ, di dời hoặc sáp nhập" USAID cần có sự phê chuẩn của Quốc hội, mặc dù tổng thống có thể đề xuất và thực hiện "các thay đổi về cơ cấu".

Các nghị sĩ Đảng Dân chủ và một số cựu quan chức cho rằng việc giải thể USAID là vi hiến, vì tính độc lập của cơ quan này đã được Quốc hội bảo đảm bằng luật. Dù Đảng Cộng hòa của Trump hiện nắm đa số ở cả hai viện, Đảng Dân chủ vẫn có thể sử dụng chiến thuật filibuster tại Thượng viện - một đặc quyền cho phép kéo dài tranh luận vô thời hạn - để trì hoãn quá trình thông qua luật.

Tham khảo CNN, AP News

>> Mỹ đóng cửa USAID, Trung Quốc 'ngư ông đắc lợi'