Ngành bia và sức ép tăng thuế TTĐB: Đã đúng thời điểm chưa?

Trong bối cảnh nền kinh tế đang phục hồi nhưng vẫn đối mặt với nhiều thách thức, đề xuất tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với ngành bia đang đặt ra nhiều tranh cãi.

Hội thảo "Tham vấn hoàn thiện Dự thảo Luật Thuế Tiêu thụ Đặc biệt" do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) tổ chức vào ngày 18/03/2025 tại Hà Nội đã thu hút sự tham gia của nhiều chuyên gia kinh tế, đại diện các doanh nghiệp và các cơ quan quản lý.

Theo TS. Nguyễn Minh Thảo, Trưởng ban Ban Nghiên cứu Môi trường kinh doanh và Năng lực cạnh tranh, Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung Ương (CIEM, nay là Viện Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược): “Việc tăng thuế TTĐB đối với bia cần được xem xét kỹ lưỡng, bởi nó không chỉ tác động đến doanh nghiệp mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến chuỗi cung ứng và tăng trưởng kinh tế chung”.

Bối cảnh kinh tế và áp lực lên ngành bia

Nền kinh tế Việt Nam đang trong giai đoạn phục hồi, với mức tăng trưởng GDP năm 2024 đạt 7,09%. Tuy nhiên, áp lực lạm phát gia tăng, chi phí sản xuất leo thang và sức mua của người tiêu dùng suy giảm đã đặt ra nhiều thách thức.

Ngành bia, vốn là một trong những ngành đóng góp lớn cho ngân sách nhà nước và tạo việc làm cho hàng chục nghìn lao động, lại đang phải đối mặt với một loạt chính sách kiểm soát. Các quy định như Luật Phòng chống tác hại rượu bia, Nghị định 100/2019/NĐ-CP về xử phạt hành chính liên quan đến sử dụng rượu bia khi lái xe, cùng với chính sách môi trường (EPR) yêu cầu doanh nghiệp tuân thủ tiêu chuẩn tái chế bao bì, đều gây ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động kinh doanh của ngành.

Bên cạnh đó, sản lượng bia có xu hướng biến động mạnh trong những năm gần đây. Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê), sản lượng bia đạt đỉnh 4,59 tỷ lít vào năm 2019, sau đó giảm xuống 3,49 tỷ lít vào năm 2021 do ảnh hưởng của đại dịch, rồi phục hồi lên 4,17 tỷ lít vào năm 2023. Tuy nhiên, mức tăng trưởng không ổn định, thể hiện qua biến động mạnh trong tốc độ tăng trưởng sản xuất bia: năm 2019 tăng 8,2%, năm 2020 giảm -15,1%, năm 2021 tiếp tục giảm -10,6%, sau đó phục hồi mạnh mẽ với mức tăng 25,1% vào năm 2022, nhưng lại giảm -4,3% vào năm 2023. Những dao động này cho thấy ngành bia vẫn đang trong giai đoạn phục hồi và chưa đạt đến trạng thái ổn định.

Một yếu tố khác cần lưu ý là đóng góp của ngành bia vào ngân sách nhà nước. Theo thống kê, ngành bia đóng góp khoảng 70% tổng số thuế TTĐB của ngành đồ uống. Năm 2019, tổng số thuế TTĐB từ ngành bia đạt 42.498 tỷ đồng, chiếm phần lớn trong tổng thuế TTĐB của ngành đồ uống. Tuy nhiên, mức thu này có sự suy giảm vào các năm 2020 và 2021 do ảnh hưởng từ đại dịch, trước khi tăng trở lại vào năm 2022 và 2023. Việc tăng thuế TTĐB trong bối cảnh ngành chưa ổn định có thể tạo thêm áp lực lên doanh nghiệp và làm giảm tính cạnh tranh của ngành trên thị trường.

Lộ trình tăng thuế TTĐB và những tác động kinh tế

Dự thảo Luật Thuế TTĐB sửa đổi đang đề xuất hai phương án tăng thuế đối với bia trong giai đoạn 2026 - 2030. Phương án 1 đề xuất tăng thuế từ 65% lên 70% vào năm 2026, sau đó tăng dần lên 90% vào năm 2030. Phương án 2 có lộ trình tăng mạnh hơn, từ 65% lên 80% vào năm 2026, và đạt 100% vào năm 2030. Cả hai phương án đều có những tác động đáng kể đến thị trường, doanh nghiệp và nền kinh tế.

Theo nghiên cứu của CIEM và Viện Nghiên cứu Đồ uống Việt Nam, giá trị tăng thêm (VA) của ngành bia có thể giảm từ 38.329 tỷ đồng (phương án 3) đến 61.899 tỷ đồng (phương án 2). Nếu áp dụng phương án 2, tổng lợi nhuận của doanh nghiệp bia có thể giảm hơn 3.282 tỷ đồng trong giai đoạn 2026-2030, cao hơn đáng kể so với phương án 1 và phương án 3. Điều này sẽ ảnh hưởng đến khả năng tái đầu tư và mở rộng sản xuất của các doanh nghiệp trong ngành.

Việc làm và thu nhập của người lao động trong ngành bia cũng bị ảnh hưởng mạnh. Hiện nay, ngành bia tạo ra hơn 87.000 việc làm trực tiếp và hàng triệu việc làm gián tiếp, chiếm 50,6% tổng lao động trong ngành đồ uống. Nếu thuế TTĐB tăng quá nhanh, các doanh nghiệp có thể buộc phải cắt giảm chi phí, trong đó có chi phí nhân sự. Điều này đồng nghĩa với việc hàng chục nghìn lao động có nguy cơ mất việc hoặc bị giảm thu nhập. Mức lương trung bình trong ngành bia hiện nay khoảng 17 triệu đồng/tháng, cao hơn 1,8 lần so với lao động trong ngành công nghiệp chế biến chế tạo, nhưng nếu lợi nhuận doanh nghiệp sụt giảm, thu nhập của người lao động cũng sẽ bị ảnh hưởng tiêu cực.

Việc tăng thuế TTĐB cũng có thể khiến GDP giảm từ 14.276 tỷ đồng (phương án 1) đến 32.259 tỷ đồng (phương án 2). Nếu so sánh, mức giảm GDP của phương án 2 cao gấp 2,26 lần so với phương án 1 và gấp 3,76 lần so với phương án 3. Mặc dù thuế TTĐB tăng có thể giúp ngân sách nhà nước thu thêm từ 6.469 - 8.559 tỷ đồng, nhưng mức giảm tổng giá trị tăng thêm (GVA) của nền kinh tế vẫn cao hơn, dẫn đến tổn thất lớn hơn.

Liệu đây có phải là thời điểm phù hợp để tăng thuế?

Theo TS. Nguyễn Minh Thảo, “Việc tăng thuế TTĐB đối với bia cần có lộ trình hợp lý để tránh gây sốc cho doanh nghiệp và nền kinh tế. Nếu tăng thuế quá nhanh, nguy cơ mất việc làm, giảm sức cạnh tranh và suy giảm GDP là rất lớn”. Đây cũng là quan điểm chung của nhiều chuyên gia kinh tế và doanh nghiệp trong ngành, khi họ cho rằng việc tăng thuế cần phải xem xét kỹ lưỡng để đảm bảo tính khả thi và tránh tác động tiêu cực lan rộng.

Các chuyên gia đề xuất phương án 3, theo đó giữ thuế suất 65% đến năm 2026, sau đó tăng chậm hơn và áp dụng thời điểm tăng thuế muộn hơn (từ năm 2027) để doanh nghiệp có thời gian thích nghi. Điều này giúp giảm thiểu cú sốc đối với thị trường, tránh tình trạng doanh nghiệp không kịp điều chỉnh hoạt động sản xuất, đồng thời hạn chế tác động tiêu cực đến việc làm và thu nhập của người lao động.

Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với bia là một xu hướng tất yếu trong bối cảnh Chính phủ cần gia tăng nguồn thu ngân sách và kiểm soát tiêu thụ đồ uống có cồn. Tuy nhiên, câu hỏi quan trọng là lộ trình và mức độ tăng thuế như thế nào để đảm bảo sự cân bằng giữa lợi ích kinh tế và xã hội. Nếu áp dụng một lộ trình tăng thuế quá nhanh, không chỉ ngành bia mà cả nền kinh tế cũng sẽ chịu ảnh hưởng tiêu cực.

>> Chuyên gia BIDV cảnh báo: 'Tăng thuế nhanh và cao có thể gây sốc cho nền kinh tế'