Ông Trump 'răn đe' Ukraine, đối đầu TQ: Cuộc đua khoáng sản định hình tương lai?

Nguồn cung khoáng sản thiết yếu, đặc biệt là đất hiếm, từ lâu đã là 'gót chân Achilles' của Mỹ trong cuộc đua công nghệ và kinh tế toàn cầu. Chính quyền ông Donald Trump đã triển khai nhiều giải pháp giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.

Cuộc khẩu chiến chấn động toàn cầu giữa Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và Tổng thống Mỹ Donald Trump cuối tuần qua khiến quan hệ Mỹ-Ukraine xuống mức thấp chưa từng có. Ukraine có thể mất đi hoàn toàn ủng hộ từ chính quyền ông Trump, khiến họ đối mặt áp lực lớn hơn từ Nga.

Giới quan sát chưa thể hình dung ra một kịch bản để có thể cứu vãn mối quan hệ Mỹ-Ukraine sau khi ông Zelensky từ chối xin lỗi ông Trump. Dù vậy, nhiều chuyên gia cho rằng, Tổng thống Ukraine vẫn nên cố gắng hồi sinh thỏa thuận khoáng sản trong bối cảnh Mỹ ngày càng nhận thức rõ về sự phụ thuộc vào nguồn cung khoáng sản thiết yếu từ nước ngoài, đặc biệt là Trung Quốc.

Tham vọng tự chủ khoáng sản của ông Trump

Mỹ là một siêu cường kinh tế và quân sự, nhưng nước này lại phụ thuộc lớn vào nguồn cung khoáng sản thiết yếu từ nước ngoài, đặc biệt là đất hiếm - nhóm 17 nguyên tố quan trọng trong sản xuất công nghệ cao, từ pin xe điện, điện thoại thông minh đến hệ thống vũ khí hiện đại.

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Mỹ chỉ có trữ lượng đất hiếm khoảng 1,9 triệu tấn, đứng thứ 7 trên thế giới sau Trung Quốc (44 triệu tấn), Brazil (21 triệu tấn), Ấn Độ (6,9 triệu tấn), Úc (5,7 triệu tấn), Nga (3,8 triệu tấn), Việt Nam (3,5 triệu tấn). Greenland có 1,5 triệu tấn.

Trữ lượng đất hiếm của Mỹ chủ yếu tập trung tại mỏ Mountain Pass ở California, do MP Materials khai thác. Mặc dù đứng thứ 7 về trữ lượng nhưng Mỹ là nước sản xuất đất hiếm lớn thứ hai thế giới (45.000 tấn trong năm 2024), chỉ sau Trung Quốc (270.000 tấn), cho thấy khả năng khai thác hiệu quả dù trữ lượng không dẫn đầu.

Dù vậy, Trung Quốc hiện kiểm soát khoảng 70% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu và gần 90% công suất tinh chế, khiến Mỹ phải nhập khẩu tới 60-70% từ quốc gia này.

Sự phụ thuộc đó không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn liên quan đến an ninh quốc gia. Đất hiếm và các khoáng sản thiết yếu khác như lithium, cobalt và titan là xương sống của các ngành công nghiệp chiến lược.

Khi căng thẳng thương mại với Trung Quốc leo thang, đặc biệt từ năm 2018 trong nhiệm kỳ đầu của Donald Trump, Bắc Kinh đã nhiều lần đe dọa cắt giảm hoặc cấm xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ. Điều này đã thôi thúc ông tìm cách "đảm bảo nguồn cung cấp khoáng sản thiết yếu an toàn và đáng tin cậy" ngay từ năm 2017 khi ký sắc lệnh hành pháp thúc đẩy khai thác nội địa và đa dạng hóa nguồn cung.

Trong nhiệm kỳ đầu, Trump đã đạt được một số bước tiến. Mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California bị đóng cửa khi chủ cũ phá sản năm 2015, sau nỗ lực tái thiết đã hoạt động trở lại vào năm 2017. Tuy nhiên, đất hiếm khai thác được phải đưa sang Trung Quốc để tinh chế.

Năm 2023, Chính phủ Mỹ ký hợp đồng với công ty Lynas Rare Earths (LYC.AX) (Australia), trong đó phía Mỹ góp khoảng 258 triệu USD để xây dựng nhà máy tinh chế đất hiếm tại Texas, dự kiến hoạt động từ năm 2026.

Sang nhiệm kỳ hai, chỉ hơn một tháng sau khi nhậm chức vào ngày 20/1, Trump tiếp tục thể hiện tham vọng lớn hơn. Ông không chỉ tập trung vào tăng cường sản xuất nội địa mà còn nhắm đến các nguồn tài nguyên nước ngoài thông qua các thỏa thuận song phương, thậm chí có ý tưởng mua đứt tài sản chiến lược.

Ông Trump từng gây sốc vào năm 2019 khi đề xuất mua đảo Greenland từ Đan Mạch để tiếp cận trữ lượng đất hiếm ước tính hàng triệu tấn, dù ý tưởng này bị Đan Mạch thẳng thừng từ chối. Ông cũng cân nhắc hợp tác với Canada, một quốc gia có trữ lượng đất hiếm được cho là rất lớn, lên tới khoảng 15 triệu tấn, nhưng cũng chưa rõ ràng và chưa sản xuất thương mại.

Những động thái này cho thấy tầm nhìn của Trump: biến Mỹ thành trung tâm cung ứng khoáng sản toàn cầu, giảm phụ thuộc vào Trung Quốc và củng cố vị thế cạnh tranh kinh tế.

Tuy nhiên, tham vọng này đối mặt với nhiều thách thức. Khai thác và tinh chế đất hiếm đòi hỏi vốn đầu tư lớn, công nghệ phức tạp và thời gian dài. Hơn nữa, các dự án khai thác tại Mỹ thường vấp phải phản đối từ cộng đồng vì tác động môi trường. Do đó, việc tìm kiếm nguồn cung từ các quốc gia khác trở thành chiến lược song song, trong đó Ukraine nổi lên như một "mỏ vàng" tiềm năng.

Đàm phán Mỹ-Ukraine đổ vỡ, khoáng sản vẫn là cơ hội cho Kiev

Ngày 28/2, cuộc khẩu chiến tệ hại giữa ông Trump và Zelensky khiến thỏa thuận Mỹ-Ukraine đổ vỡ, làm thế giới lo ngại. Ukraine có thể mất đi hoàn toàn ủng hộ từ chính quyền ông Trump.

Hiện rất khó để Kiev nối lại đàm phán dưới thời ông Zelensky. Dù vậy, Ukraine vẫn có thể hồi sinh thỏa thuận khoáng sản bởi nhu cầu cấp thiết giảm sự phụ thuộc vào khoáng sản Trung Quốc của Mỹ.

Theo USGS, Ukraine không có tên trong danh sách các quốc gia có trữ lượng đất hiếm lớn nhất thế giới và theo một số chuyên gia, có thể nước này đã phóng đại trữ lượng đất hiếm để thu hút sự chú ý và hỗ trợ từ Mỹ. Tuy nhiên, các ước tính từ các nguồn khác cho thấy, Ukraine có khoảng 5% trữ lượng đất hiếm toàn cầu, tương đương khoảng 5,5 triệu tấn.

Bên cạnh đó, Ukraine sở hữu trữ lượng đáng kể nhiều khoáng sản quan trọng như lithium, titan và uranium... Tổng trị giá ước tính lên tới hơn 12 nghìn tỷ USD.

Đối với ông Trump, việc hợp tác với Ukraine theo thỏa thuận khung trước đó và một số nước khác là cơ hội đôi bên cùng có lợi: Mỹ giảm phụ thuộc vào Trung Quốc, trong khi Ukraine nhận được đầu tư để tái thiết sau xung đột với Nga.

Tuy nhiên, trữ lượng khoáng sản thực tế của Ukraine chưa được đánh giá đầy đủ. Hơn thế, nhiều mỏ nằm ở các khu vực do Nga kiểm soát, như Donetsk và Luhansk. Cơ sở hạ tầng khai thác của Ukraine đã bị tàn phá bởi chiến tranh, và việc xây dựng lại đòi hỏi hàng tỷ USD cùng nhiều năm chuẩn bị.

Trên thực tế, Ukraine không phải là lựa chọn duy nhất của ông Trump. Ông Trump cũng để mắt đến các nguồn cung khác. Ý tưởng hợp tác với Nga, dù bất ngờ, đã được ông đề cập gần đây. Nga sở hữu trữ lượng đất hiếm hàng đầu thế giới. Tổng thống Putin hôm 24/2 tuyên bố Nga sẵn sàng hợp tác với các đối tác nước ngoài trong khai thác khoáng sản đất hiếm, bao gồm cả tại các khu vực Nga mới sáp nhập trong giai đoạn xung đột với Ukraine.

Greenland và Canada là các lựa chọn an toàn hơn, nhưng cả hai đều thận trọng trong việc nhượng quyền khai thác. Đan Mạch từ chối bán Greenland, trong khi Canada ưu tiên phát triển ngành công nghiệp nội địa thay vì để Mỹ chi phối.

Châu Phi, với trữ lượng lớn cobalt, lithium và đất hiếm ở các nước như Congo, Nam Phi cũng là một hướng đi tiềm năng. Tuy nhiên, khu vực này đang chịu ảnh hưởng sâu rộng từ Trung Quốc, với hàng trăm dự án khai thác do Bắc Kinh đầu tư. Mỹ sẽ phải cạnh tranh gay gắt để giành thị phần, đòi hỏi không chỉ vốn mà còn là chiến lược ngoại giao khéo léo.

Có thể thấy, tham vọng xoay sở nguồn cung khoáng sản để bớt phụ thuộc vào Trung Quốc của Mỹ là rõ ràng. Do vậy, khả năng hợp tác với Ukraine vẫn còn để ngỏ sau cú đổ vỡ hôm 28/2 vừa qua.

>> Điều gì chờ Tổng thống Ukraine Zelensky sau thảm hoạ ngoại giao ở Nhà Trắng?