Lý Gia Thành bán cảng Panama sau 28 năm kiếm bộn tiền: Ván bài tài chính hay trận chiến quyền lực Mỹ - Trung?

Tranh cãi liên quan đến Kênh đào Panama đã vượt xa phạm vi một thương vụ kinh tế thông thường, diễn tiến lên tới đỉnh điểm trong cuộc cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung trong năm 2025.

Tính đến cuối tháng 3, căng thẳng ngoại giao vẫn tiếp tục gia tăng sau khi lãnh đạo Hồng Kông tuyên bố thành phố "sẽ xử lý thỏa thuận này theo đúng luật pháp và quy định" liên quan đến thương vụ mua bán cảng trên kênh đào Panama giữa tập đoàn CK Hutchison và công ty đầu tư BlackRock.

Chỉ vài giờ sau tuyên bố trên, vào ngày 18/3, người phát ngôn chính thức của Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã bày tỏ lập trường kiên quyết phản đối "sự ép buộc và bắt nạt về kinh tế" khi được hỏi về cuộc điều tra đối với thương vụ này của chính quyền Trung Quốc đại lục.

Kênh đào Panama, một tuyến vận tải chiến lược, được Washington tài trợ xây dựng vào đầu thế kỷ XX và nằm dưới sự kiểm soát của Mỹ cho đến năm 1999, khi Panama tiếp quản theo một thỏa thuận song phương với Chính phủ Mỹ.

Thương vụ gây tranh cãi hiện nay liên quan đến tập đoàn CK Hutchison và liên minh do BlackRock - công ty quản lý tài sản lớn nhất thế giới của Mỹ- dẫn đầu, với giá trị lên đến hàng tỷ USD.

Tháng 9/1977: Cựu Tổng thống Mỹ Jimmy Carter và Tư lệnh Vệ binh Quốc gia Panama, Tướng Omar Torrijos, đã ký các hiệp ước về kênh đào. Hiệp ước Torrijos-Carter đảm bảo rằng Mỹ có quyền bảo vệ vĩnh viễn tuyến đường thủy này khỏi mọi mối đe dọa, nhằm duy trì dịch vụ trung lập cho tàu thuyền của mọi quốc gia. Tuy nhiên, sau năm 1999, Panama giành quyền kiểm soát hoàn toàn kênh đào.

Tháng 12/1999: Bàn giao Kênh đào Panama

Đúng 12 giờ trưa ngày 31/12/1999, Mỹ chính thức chuyển giao quyền kiểm soát Kênh đào Panama cho chính phủ Panama theo Hiệp ước Torrijos-Carter, đánh dấu sự kết thúc hơn 85 năm kiểm soát của Mỹ đối với tuyến đường thủy quan trọng này.

Công ty con của Hutchison, Hutchison Ports PPC (Công ty Cảng Panama), đã vận hành hai trong số năm cảng tại mỗi đầu kênh đào từ khi giành được hợp đồng thuê 25 năm vào năm 1997.

Thời điểm đó, các nhà lập pháp Mỹ bày tỏ lo ngại về khả năng Trung Quốc giành quyền kiểm soát thực tế kênh đào sau khi quân đội Mỹ rút đi. Tuy nhiên, Tổng thống Bill Clinton khi đó khẳng định ông không mong đợi bất kỳ hậu quả bất lợi nào từ việc "người Trung Quốc điều hành kênh đào".

Ông trùm kinh doanh Hồng Kông Lý Gia Thành, người sáng lập tập đoàn CK Hutchison, cũng bác bỏ những đồn đoán cho rằng công ty của ông có quyền kiểm soát kênh đào. "Chúng tôi không kiểm soát kênh đào. Chúng tôi chỉ là đơn vị vận hành các cảng container tại đó", ông nói, đồng thời nhấn mạnh rằng các cảng container chỉ phục vụ mục đích bốc xếp và lưu trữ hàng hóa, không có vai trò trong việc quản lý kênh đào.

Tháng 11/2017: Trung Quốc và Panama ký thỏa thuận

Trong khuôn khổ Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), Trung Quốc và Panama đã ký một thỏa thuận quan trọng nhằm thúc đẩy thương mại toàn cầu. Lễ ký kết diễn ra dưới sự chứng kiến của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Panama khi đó là Juan Carlos Varela.

Thỏa thuận song phương được ký trong chuyến thăm đầu tiên của Varela tới Trung Quốc sau khi hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao. Mục tiêu chính là gia tăng lưu lượng tàu thương mại – bao gồm cả tàu chở hàng và tàu du lịch – giữa hai nước.

Bộ trưởng Hàng hải Panama, Jorge Barakat, khẳng định thỏa thuận này sẽ thúc đẩy phát triển hệ thống cảng biển của cả hai quốc gia, đồng thời tăng cường hoạt động đăng ký tàu mang cờ Panama. Bên cạnh đó, Panama cam kết hỗ trợ Cơ quan Hàng hải Trung Quốc trong các vấn đề an toàn hàng hải đối với tàu mang cờ Panama hoạt động trong vùng biển của Trung Quốc.

Năm 2021: Gia hạn hợp đồng với CK Hutchison

Vào tháng 6/2021, Cơ quan Hàng hải Panama đã gia hạn tự động hợp đồng nhượng quyền 25 năm cho tập đoàn Hutchison, cho phép công ty này duy trì quyền kiểm soát cảng Balboa và Cristobal đến năm 2047. Cần lưu ý rằng các cảng này hoạt động độc lập với kênh đào.

Theo thông báo chính thức từ chính phủ Panama, Hutchison sẽ thanh toán tổng cộng 164.464.491,35 triệu USD, bao gồm 130 triệu USD tiền cổ tức, 20 triệu USD cho trách nhiệm xã hội và 14.464.491,35 USD thuế quan. Chính phủ Panama khẳng định đây là "khoản thanh toán lớn nhất từng được quản lý và thu về từ bất kỳ chính quyền nào trước đây trong thời hạn của hợp đồng này".

Cơ quan Hàng hải Panama cũng dự báo hợp đồng sẽ mang lại nguồn thu ước tính hơn 800 triệu USD từ thuế quan và cổ tức trong 25 năm tới.

Mặc dù CK Hutchison không công bố lợi nhuận cụ thể từ các cảng này, theo số liệu mới nhất lợi nhuận trước thuế từ các cảng trên toàn thế giới đã tăng 24%, lên 1,7 tỷ USD trong năm ngoái, dù tổng lợi nhuận của tập đoàn sụt giảm khá mạnh.

Suốt nhiều thập kỷ qua, CK Hutchison với hệ thống 43 cảng biển tại 23 quốc gia luôn được xem là “ông lớn” của ngành logistics toàn cầu. Các cảng quan trọng trải dài từ châu Âu, Mỹ đến châu Á và châu Phi đã mang lại nguồn thu ổn định suốt nhiều năm qua, góp phần củng cố đế chế của Lý Gia Thành.

Ngày 20/1/2025: Lời thề nhậm chức của Tổng thống Trump

Trong bài phát biểu nhậm chức ngày 20/1/2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đưa ra tuyên bố gây chấn động về việc "lấy lại Kênh đào Panama". Ông Trump cáo buộc Panama đã phá vỡ cam kết sau khi tiếp quản tuyến đường thủy chiến lược này vào năm 1999 và cho rằng Panama đã nhượng quyền khai thác cho Trung Quốc - cáo buộc đã bị chính phủ Panama bác bỏ mạnh mẽ.

"Chúng tôi không đưa nó cho Trung Quốc. Chúng tôi đã đưa nó cho Panama, và chúng tôi sẽ lấy lại nó," Tổng thống Trump tuyên bố, tuy nhiên không cung cấp chi tiết về lộ trình hoặc phương thức thực hiện. Đáng chú ý, ông Trump trước đó đã không loại trừ khả năng sử dụng can thiệp quân sự.

Đáp lại, Tổng thống Panama Jose Raul Mulino đã khẳng định đất nước ông đã quản lý kênh đào một cách có trách nhiệm, phục vụ thương mại toàn cầu bao gồm cả Mỹ, đồng thời nhấn mạnh kênh đào "sẽ tiếp tục thuộc về Panama".

Trong cuộc gặp với Tổng thống Panama José Rául Mulino ngày 2/2, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio kêu gọi Panama thực hiện "những thay đổi ngay lập tức" để giảm bớt "ảnh hưởng và sự kiểm soát" của Trung Quốc đối với Kênh đào Panama.

Ngoại trưởng Mỹ Rubio nhấn mạnh rằng nếu Panama không có hành động cụ thể, Mỹ sẽ thực thi "các biện pháp cần thiết" để bảo vệ quyền lợi của mình theo hiệp ước song phương giữa hai nước.

Tiếp theo đó, tại Panama ngày 4/2, hai luật sư người Panama, Norman Castro và Julio Macias, đã đệ đơn kiện lên Tòa án Tối cao Panama, yêu cầu hủy bỏ quyền khai thác hai cảng do tập đoàn Hutchison nắm giữ.

Đơn kiện lập luận rằng hợp đồng cho thuê hai cảng này là vi hiến. Nếu tòa án chấp nhận xem xét và đồng tình với lập luận trên, thỏa thuận có thể bị hủy bỏ nhanh chóng.

Ngày 6/2/2025: Panama rút khỏi Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc.

Chính phủ Panama đã chính thức thông báo với Bắc Kinh về quyết định rút khỏi Sáng kiến Vành đai và Con đường, dự án đầu tư và cơ sở hạ tầng quy mô lớn do Trung Quốc khởi xướng.

Tổng thống Mulino cho biết ông đã chỉ đạo các nhà ngoại giao tại đại sứ quán Panama ở Bắc Kinh gửi thông báo rút khỏi biên bản ghi nhớ đã ký với Trung Quốc vào năm 2017 trong vòng 90 ngày.

“Tôi không rõ ý định của những người đã ký thỏa thuận này với Trung Quốc là gì. Trong suốt những năm qua, nó đã mang lại điều gì cho Panama? Dự án Vành đai và Con đường đã đem đến lợi ích gì đáng kể cho đất nước này? Vì vậy, chúng tôi sẽ không tiếp tục tham gia” - Ông Mulino phát biểu trong một cuộc họp báo.

Ngày 4/3/2025: Hutchison bất ngờ thông báo bán tài sản cảng

Tập đoàn Hutchison của tỷ phú Lý Gia Thành bất ngờ thông báo bán toàn bộ cổ phần cảng biển của mình, ngoại trừ các cảng ở Trung Quốc, cho một liên doanh gồm BlackRock, Global Infrastructure Partners và Terminal Investment.

Theo thỏa thuận sơ bộ, liên doanh này sẽ mua lại 80% cổ phần của Hutchison Ports với giá 23 tỷ USD, trong đó tập đoàn Hồng Kông dự kiến thu về 19 tỷ USD tiền mặt.

Thương vụ cũng bao gồm việc mua lại 90% cổ phần của Panama Ports – công ty vận hành hai cảng chiến lược ở Balboa và Cristobal – cùng quyền kiểm soát 43 cảng khác tại 23 quốc gia.

Trả lời CNN về thương vụ này, Giám đốc điều hành BlackRock, Larry Fink, khẳng định việc mua lại hai cảng ở Kênh đào Panama không mang động cơ chính trị.

"Đây hoàn toàn là một quyết định kinh tế. Chúng tôi tin rằng đây là một khoản đầu tư dài hạn tuyệt vời," CEO Larry Fink nói. "Cuộc trò chuyện của tôi với Tổng thống [Trump] rất tích cực và lạc quan".

Về phía Hutchison, thương vụ này sẽ đánh dấu một sự thay đổi chiến lược đáng kể, vì sau khi hoàn tất, mảng cảng biển sẽ chỉ còn đóng góp khoảng 1% vào lợi nhuận trước lãi vay, thuế, khấu hao và khấu trừ (EBITA) của tập đoàn, giảm mạnh so với mức 15% trước đó.

Dù là nhà khai thác cảng tư nhân lớn nhất thế giới, phần lớn lợi nhuận của tập đoàn hiện đến từ các mảng hạ tầng và viễn thông. Theo giới phân tích, trước những biến động kinh tế và căng thẳng địa chính trị leo thang, ngành cảng biển đang đối diện với nhiều thách thức chưa từng có. Việc duy trì một hệ thống logistics khổng lồ trong bối cảnh thuế quan, rào cản thương mại và sự cạnh tranh ngày càng khốc liệt không còn là lựa chọn tối ưu.

Ngày 13/3: Bắc Kinh lên tiếng

Văn phòng Các vấn đề Hồng Kông và Ma Cao của Trung Quốc đăng tải một bài bình luận gay gắt trên trang web chính thức. Bài viết này, được đăng tải trên tờ báo Ta Kung Pao, chỉ trích thương vụ là "sự phản bội toàn thể người dân Trung Quốc".

Văn phòng Liên lạc của Bắc Kinh tại Hồng Kông cũng nhanh chóng đăng lại bài viết vào sáng hôm sau, cho thấy sự bất bình từ phía chính quyền Trung Quốc.

Bài bình luận cảnh báo rằng các doanh nghiệp cần suy xét kỹ lưỡng về việc họ sẽ đứng về phía nào, đặc biệt trong bối cảnh quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ ngày càng căng thẳng.

Ngày 15/3,Văn phòng Các vấn đề Hồng Kông và Ma Cao cùng Văn phòng Liên lạc tiếp tục đăng tải một bài bình luận khác, lần này với lời cảnh báo cứng rắn hơn.

Bài viết tuyên bố rằng các doanh nhân chọn "khiêu vũ với người Mỹ" sẽ không có tương lai, ngay cả khi họ đạt được "thỏa thuận lớn".

Bài bình luận đồng thời ca ngợi những doanh nhân Trung Quốc "không chỉ đơn thuần tìm kiếm lợi nhuận mà còn là những người yêu nước nhiệt thành".

Ngày 17/3: Cựu lãnh đạo Hồng Kông lên tiếng

Cựu Tổng trưởng đặc khu Hồng Kông, Leung Chun-ying, đã đăng bài viết trên Facebook với tiêu đề "Những con buôn không có quê hương?", ám chỉ thương vụ của Hutchison.

Mặc dù không nêu tên tập đoàn của Lý Gia Thành, Leung nhấn mạnh rằng ở nhiều quốc gia, bao gồm cả Hoa Kỳ, doanh nhân luôn phải cân nhắc lợi ích quốc gia khi đưa ra các quyết định kinh doanh.

Ngày 18/3: Trưởng đặc khu Hồng Kông phá vỡ im lặng

Trưởng đặc khu Hồng Kông John Lee Ka-chiu lần đầu tiên lên tiếng về thương vụ bán cảng của Hutchison, thừa nhận rằng vấn đề này đã gây ra "những cuộc thảo luận rộng rãi" trong xã hội.

"Điều này phản ánh những lo ngại của công chúng, và những mối quan tâm này đáng được xem xét một cách nghiêm túc", ông Lee phát biểu.

Ông cũng kêu gọi các chính phủ nước ngoài tạo ra một môi trường kinh doanh công bằng và minh bạch cho doanh nghiệp, bao gồm cả các doanh nghiệp Hồng Kông.

"Chúng tôi phản đối mọi hình thức cưỡng ép hay các chiến thuật bắt nạt trong quan hệ kinh tế và thương mại quốc tế," ông nói, nhưng không đề cập cụ thể đến bất kỳ quốc gia nào.

Tham khảo South China Morning Post (SCMP)

>> Vượt Trung Quốc, Đông Nam Á sắp có cảng container tự động hóa lớn nhất thế giới, sử dụng hoàn toàn đội xe tự lái chạy 24/7