Khai thác nguồn lực từ tài sản bị đóng băng và thặng dư vốn: Động lực cho chiến lược chuyển đổi địa chính trị châu Âu
Trong bối cảnh Donald Trump tái đắc cử và chính sách "Ưu tiên nước Mỹ" quay trở lại Nhà Trắng, giới lãnh đạo châu Âu đang phải đối diện với viễn cảnh "Châu Âu tự lực". Châu Âu đã có 8 năm để chuẩn bị cho kịch bản này, khi nhu cầu tự chủ chiến lược đã được thẳng thắn đặt ra. Tuy nhiên, thay vì chủ động xây dựng lộ trình, họ lại rơi vào tình thế "học sinh trễ deadline" - chỉ gấp rút hành động khi thời điểm quyết định cận kề.
Trong bối cảnh hiện tại, châu Âu đã xác định rõ ba trụ cột chiến lược, nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ cả các quốc gia thành viên và phi thành viên EU: Trụ cột thứ nhất là ngăn chặn chiến thắng của Vladimir Putin tại Ukraine. Một thắng lợi của Moscow không chỉ đe dọa trực tiếp đến Ukraine mà còn có thể tạo tiền lệ nguy hiểm, khuyến khích các hành động xâm lược tiếp theo nhằm vào các nền dân chủ phương Tây. Trụ cột thứ hai tập trung vào quá trình chuyển đổi xanh. Chiến lược này nhằm giải quyết đồng thời hai thách thức lớn: giảm thiểu tác động từ biến đổi khí hậu và củng cố an ninh năng lượng, thoát khỏi sự phụ thuộc vào nguồn cung từ bên ngoài. Trụ cột cuối cùng hướng đến tăng cường năng lực nội tại thông qua đổi mới sáng tạo và đầu tư chiều sâu. Mục tiêu là nâng cao năng suất, đồng thời xây dựng nền tảng công nghệ và động lực tăng trưởng tự chủ, giảm thiểu sự phụ thuộc vào các nguồn lực bên ngoài.
Dù ít được đề cập trực tiếp, nhưng các nhà hoạch định chính sách đều nhận thức rằng châu Âu cần lấy lại vị thế dẫn đầu. Tuy nhiên, mọi tham vọng đều vấp phải rào cản về nguồn lực thực thi. Nhiều đề xuất chính sách sáng giá - như trong các báo cáo gần đây của Enrico Letta và Mario Draghi - chỉ nhận được những cái gật đầu hình thức, theo sau là câu hỏi muôn thuở: nguồn tài chính đến từ đâu?
Những lo ngại về thiếu hụt nguồn lực đang bị thổi phồng quá mức. Mặc dù các vấn đề cốt lõi về ngân sách EU và cơ chế vay nợ (cả riêng lẻ lẫn tập thể) cần được giải quyết, nhưng thực tế châu Âu - đặc biệt là EU - đang nắm giữ tiềm lực tài chính dồi dào hơn nhiều so với nhận định chung.
Ukraine là ưu tiên hàng đầu, đòi hỏi châu Âu phải sẵn sàng đảm nhận vai trò tài trợ toàn diện. Một kịch bản Ukraine thất thủ trước chiến dịch xâm lược của Putin không chỉ gây tổn thương nghiêm trọng đến an ninh châu Âu mà còn đe dọa khả năng tự chủ địa chính trị của khu vực này. Do đó, việc bù đắp khoảng trống tài chính khi Mỹ rút lui không chỉ là trách nhiệm mà còn là yêu cầu sống còn với châu Âu.
Trong nửa năm qua, liên minh châu Âu và chính quyền Biden đã nỗ lực huy động 50 tỷ USD từ lợi nhuận tương lai của khối tài sản nhà nước Nga đang bị đóng băng tại các định chế tài chính phương Tây. Dù có khả năng hoàn tất trước thời điểm chuyển giao quyền lực tại Washington, nguồn vốn này chỉ đủ hỗ trợ Ukraine vượt qua giai đoạn mùa đông. Giải pháp triệt để hơn là tịch thu toàn bộ khối tài sản 300 tỷ USD của nhà nước Nga.
Quyết định này hoàn toàn nằm trong tầm kiểm soát của châu Âu. Phần lớn tài sản đang bị đóng băng bởi các lệnh trừng phạt của EU tại công ty lưu ký chứng khoán Euroclear (Bỉ), cùng một số tại các định chế tài chính châu Âu khác (bao gồm cả Anh Quốc). Các tranh luận pháp lý đã được thảo luận kỹ lưỡng, với ít nhất hai phương án khả thi để tịch thu: một dựa trên các biện pháp đối phó với hành vi vi phạm luật pháp quốc tế của Nga, phương án còn lại dựa trên cơ chế bù trừ các khiếu nại song phương (trong trường hợp này là nghĩa vụ bồi thường tài chính không thể phủ nhận và lớn hơn nhiều của Moscow đối với Kiev).
Mấu chốt cuối cùng phụ thuộc vào quyết tâm chính trị của châu Âu. Các chính phủ phương Tây đã nhiều lần khẳng định sẽ duy trì đóng băng dự trữ cho đến khi Moscow thanh toán nghĩa vụ với Kiev. Việc tịch thu và chuyển giao chỉ đơn thuần là đẩy nhanh tiến trình thực thi nghĩa vụ này.
Trong bối cảnh nhu cầu phòng thủ và đầu tư nội địa ngày càng cấp thiết, các nhà hoạch định chính sách châu Âu đang tập trung vào hai hướng: huy động tối đa nguồn vốn tư nhân và tận dụng các định chế như Ngân hàng Đầu tư Châu Âu để thu hút dòng vốn quy mô lớn với chi phí công thấp nhất. Tuy nhiên, một thực tế quan trọng thường bị bỏ qua: dù cơ chế tài chính được thiết kế tinh vi đến đâu, nguồn vốn tư nhân vẫn cần một điểm khởi nguồn - các nguồn lực hiện tại cần được giải phóng và tái phân bổ cho những dự án đầu tư mới.
Thách thức này đặc biệt gay gắt với những nền kinh tế như Anh Quốc. Với tình trạng thâm hụt cán cân vãng lai kéo dài, quốc gia này buộc phải dựa vào việc tái cơ cấu nguồn lực nội địa để đáp ứng các ưu tiên chiến lược mới. Ngược lại, EU đang nắm giữ lợi thế đáng kể với thặng dư cán cân vãng lai lớn. Thực tế cho thấy trong 4 quý gần nhất, khối này đã xuất khẩu tới 450 tỷ Euro tiết kiệm thặng dư, chủ yếu sang các nền kinh tế G7 và các trung tâm tài chính quốc tế. Điều này khiến lập luận "thiếu hụt nguồn lực" từ giới lãnh đạo EU trở nên thiếu thuyết phục.
Tuy nhiên, mấu chốt không nằm ở việc giảm mức thặng dư. Như Trump sẽ sớm nhận ra, việc nhắm đến một chỉ tiêu cân đối đối ngoại cụ thể là bài toán phức tạp, bởi đây phản ánh tổng hòa các quyết định về tiết kiệm và đầu tư trong nước. Điều quan trọng là giới lãnh đạo EU cần nhận thức rằng: con đường thuận lợi nhất cho quá trình chuyển đổi kinh tế là một châu Âu không còn phụ thuộc vào mô hình tăng trưởng dựa vào thặng dư thương mại, mà thay vào đó tập trung tối ưu hóa nguồn lực nội địa, cởi mở với nhập khẩu và xây dựng động lực tăng trưởng đa dạng, bền vững hơn.
Đây là một bước chuyển đổi tư duy quan trọng, nhưng lại phù hợp với tầm nhìn của một nhà lãnh đạo theo trường phái trọng thương đang quyết tâm tái cân bằng trật tự kinh tế toàn cầu. Thách thức của EU là phải định hướng quá trình tái cân bằng này phục vụ tối ưu cho lợi ích chiến lược của châu Âu.
Financial Times
